Uitgebreid antwoord

Mastitis

Mastitis is een ontsteking van het melkklierweefsel in de uier veroorzaakt door bacteriën die het weefsel binnendringen via de spenen of verwondingen. Mastitis komt vaak voor op melkveebedrijven en veroorzaakt zware economische verliezen, door een gedaalde melkproductie, behandelingskosten, dierenartskosten, tijdverlies en noodzakelijk opruimen van chronisch geïnfecteerde dieren. De totale jaarlijkse kost van mastitis wordt geschat op 61 à 97 euro per koe aanwezig op een bedrijf. De verschillende verliesposten resulteren al snel in een kost voor de veehouder van 210 euro per geval van klinische mastitis. De uierontsteking kan erg pijnlijk zijn voor de koe waardoor het dierenwelzijn wordt aangetast. Tenslotte verloopt het melken minder vlot bij veel mastitisgevallen en daalt de arbeidsvreugde van de melkveehouder.¹

Bacteriën

De bacteriën die mastitis kunnen veroorzaken worden opgedeeld in koegebonden en omgevingsgebonden kiemen. Om een goede preventie en gerichte bestrijding mogelijk te maken is een bacteriologisch onderzoek nodig om de bacteriesoort van de besmetting te bepalen. Dit kan best gebeuren in samenspraak met de bedrijfsdierenarts.

Koegebonden bacteriën overleven enkel in de koe. Deze vorm van mastitis is heel besmettelijk. De besmetting gebeurt hoofdzakelijk tijdens het melken via het melkstel, handen of doekjes en in de stal door het uitliggen van melk  in de boxen. Vooral door goede procedures bij het melken kan deze vorm van besmetting gereduceerd worden. Meest voorkomend: Streptococcus agalactiae, Staphylococcus aureus, andere staphylococcen.²

Omgevingsgebonden bacteriën kunnen ook buiten de koe overleven. Ze koloniseren de spenen niet en overleven meestal niet lang op de huid van de koe.⁸ Het grootste deel van de besmettingen gebeurt in de stal (ligboxen, vloer, mest, strooisel, stalbezetting, stalklimaat, …). Vochtige en warme omstandigheden kunnen voor een snelle ontwikkeling zorgen, met grote besmettingsdruk tot gevolg. Vermijden van deze omstandigheden is de rode draad in een goed preventief management. Meest voorkomend zijn Escherichia coli, Klebsiella spec., Streptococcus uberis.²

De overige bacteriën kunnen op verschillende manieren worden overgedragen: beschadigde uier of spenen, omgevingsmateriaal, vliegen, … Preventie vraagt dus een combinatie van goede procedures voor melken en zorg voor de leefomgeving van de koe in de stal. Meest voorkomend zijn Streptococcus dysgalactiae, Strteptococcus agalactae, Arcanobacterium pyogenes.²

De Kaptstok Uiergezondheid (M-Team – Ugent)

• Goed voorbehandelen:
  • Preventie: ligbedden en roosters regelmatig reinigen
  • Droog reinigen, 1 koe = 1 doek
  • Heel vuil: nat reinigen + afdrogen spenen
  • Eventueel ontsmetten + afdrogen spenen
• Voorstralen (in voorstraalbeker):
  • Verwijdert cel- en kiemrijke melk
  • Herkennen afwijkende melk
  • Vrijstellen oxytocine: sneller en beter leegmelken
• Wacht 60 seconden met aanhangen melkstel:
  • Kortere melktijd
  • Minder beschadiging slotgat, kleinere kans op mastitis
• Werk hygiënisch:
  • Regelmatig handen afspoelen en ontsmetten
  • Draag handschoenen tijdens het melken
• Zorgvuldig dippen/sprayen na het melken:
  • Elke melkbeurt, voldoende bedekkend
  • Dipmiddel met verzachter: zachte, soepele spenen
  • Barrièredip legt film over speentop
• Rechtstaan na het melken:
  • Koeien half uur laten rechtstaan
  • Propere en droge omgeving

Mastitis door omgevingskiemen

Besmetting met omgevingskiemen gebeurt vooral op het ligbed, maar ook vanop vloeren en gangpaden, vuile poten en klauwen en ook vuile melkstellen kunnen een rol spelen. Natte, bevuilde plekken in de weide vormen soms ook een bron van besmetting. De bevuiling met mest en ander zichtbaar vuil aan de koe geeft een beeld van de infectiedruk. Vuile koeien staan bloot aan een hogere infectiedruk. Op die manier is de consistentie van de mest, naast een indicator voor de nutritionele status van de koe, een belangrijke bedreiging voor de infectiedruk op de koe.⁶ Toch kunnen ook propere koeien in een verontreinigde omgeving leven. De bacteriën zijn immers met het blote oog niet zichtbaar en kunnen massaal aanwezig zijn in strooisel dat er proper uitziet.¹⁹

Aangezien omgevingsbacteriën de uier vaak al infecteren tijdens de droogstand is een goed management ook bij de vaarzen en droge koeien heel belangrijk.⁶

Hygiëne

Koeien proper houden is een eerste belangrijke stap in het verlagen van de infectiedruk.^{6, 19} Het scoren van de hygiëne van de koeien helpt daarbij. Dit scoren kan met de hygiëne-scorekaart (score tussen 1 en 4 voor uier, dijen en onderpoot van de koeien). De hygiënescorekaart geeft met foto’s een goed beeld over hoe koeien gescoord kunnen worden. Scoor steeds voldoende koeien (vijftig stuks) en vergeet de droge koeien en de drachtige vaarzen niet. Bedrijven waar de dieren een score 3 of 4 hebben, hebben een verhoogd risico op mastitis.

Verbeteren van de hygiënescore kan door volgehouden en punctueel werken op onderstaande punten:

• Ligboxen correct afstellen zodat koeien goed liggen op de ligbedden
• Ligboxen proper maken: minstens twee maal per dag (mest, urine, melk)
• Looppaden proper maken (<=> vuile poten)
• Staarten scheren
• Uiers scheren/branden
• Ligcomfort van de ligboxen
• Voeding/mestconsistentie: dunne mest = meer risico op bevuiling
• Goede ventilatie in de stal: drogen van vochtige plekken

Strooisel

Bacteriën groeien het snelst in warme, vochtige omstandigheden en als er voldoende voeding (organisch materiaal) aanwezig is. In organische strooisels (stro, zaagsel, gescheiden mest, …) is deze voeding al aanwezig zonder bevuiling met mest of melk, waardoor ook de bewaring ervan belangrijk is om besmetting te vermijden. Bewaar het strooisel dus steeds droog (onder een dak, op een vochtdichte vloer) en vermijd afdekken met plastiek waar condens onder kan ontstaan.⁸

De snelheid waarmee bacteriën in zuiver strooisel vermeerderen volgt onderstaande rangschikking (van snel naar traag):

1. Vaste fractie gescheiden mest
2. Stro
3. Houtkrullen
4. Zaagsel
5. Papierpulp
6. Zand

Hoewel bacteriën in sommige strooiselsoorten frequenter voorkomen of sneller vermeerderen dan in andere, is het management in de stal de meest bepalende factor voor de infectiedruk. Vooral het schoon en droog houden van de ligbedden zal bepalend zijn om de groei van bacteriën af te remmen (Figuur 1). Minstens 1 maal daags mest en natte plekken verwijderen en regelmatig vers strooisel voorzien is noodzakelijk. Het strooisel komt bij voorkeur uit de voorraadplek en niet van de voorkant van de box. Daar kan het immers al vochtig worden en kunnen bacteriën al beginnen vermeerderen. Ook goede ventilatie in de stal is nodig om de ligbedden te laten opdrogen.^{6, 8}

Figuur 1. Het belang van frequent verversen van strooisel: aantal bacteriën (E. Coli in miljoen per gram zaagsel) in zaagsel bij overgang van wekelijks verversen (A), naar dagelijks verversen (B) en terug naar wekelijks verversen (C). Bron: Blowey, R. & P. Edmondson, Mastitis control in dairy herds²⁰

Verschillende onderzoeken tonen aan dat de hygiënescore en het celgetal in de melk, als indicator voor uiergezondheid, niet of weinig wordt beïnvloed door het type strooisel. De variatie binnen en tussen de types, als gevolg van verschillend management, is echter groot.^{5, 9, 12, 13, 16}

Zaagsel/houtproducten

Zaagsel en houtproducten geven een goed ligcomfort, nemen veel vocht op en veroorzaken geen problemen voor het gebruik van de mest achteraf. Kleinere partikels nemen meer vocht op, maar maken ook een snellere groei van bacteriën mogelijk.⁸ Een droge bewaring is noodzakelijk om bacteriegroei vóór het gebruik in de boxen te vermijden. Zaagsel van mindere kwaliteit of met schors (groen zaagsel)³ wordt gelinkt met hogere besmetting met Klebsiella bacteriën die ernstige mastitis kunnen veroorzaken.⁸ Zaagsel van hardhout (rood zaagsel) kan meer splinters bevatten die spenen en uier beschadigen.

Ook op matrassen dient voldoende zaagsel (5 cm) voorzien te worden om vocht op te nemen en schuren op de matras te vermijden. Fijn zaagsel heeft een groter absorptievermogen, maar blijft meer aan de spenen plakken. Dit werkt verspreiding van ziektekiemen en mastitis in de hand.

Kalk-stro-water

Kalk gemengd met gehakseld stro (3 – 4 cm) en water is een frequent gebruikt strooisel in diepstrooiselboxen. De beste verhouding kan variëren afhankelijk van de gebruikte grondstoffen. Een gewichtsverhouding van 5/1/2 wordt vaak geadviseerd om mee te starten. Bijsturen kan nadien echter nodig zijn. Het water houdt kalk en stro samen zodat geen ontmenging optreedt. De kalk zorgt voor het remmen van de groei van bacteriën door het verhogen van de pH en absorptie van vocht. Dit strooisel kan de drijfmest dikker maken wat verder gebruik kan bemoeilijken. Let op met het gebruik van gebluste kalk (calciumhydroxide). In te hoge of onvoldoende gemengde dosering kan dit uier en spenen beschadigen waardoor infecties sneller plaatsgrijpen.⁴

Stro

Voor gebruik in boxen wordt stro best gehakseld. Het is een comfortabel strooisel voor de koe, maar kan in sommige mestsystemen ophopen. Stro heeft ook de neiging te blijven plakken aan spenen en uier. Regelmatig de boxen proper maken is bij stro ook heel belangrijk. Bevuild stro kan immers grote hoeveelheden Streptococcus uberis bevatten^{3, 8} die kunnen leiden tot een verhoogd celgetal of klinische mastitis.

Vaste fractie gescheiden mest

Het gebruik van de vaste fractie uit gescheiden mest als strooisel voor ligboxen wint aan populariteit. De aanwezigheid van omgevingsgebonden mastitisverwekkers (E. coli, Klebsiella spp.) in het strooisel zelf maakt een goede opvolging noodzakelijk. In warm en vochtig strooisel (urine, melk, hoge luchtvochtigheid) kunnen bacteriën heel snel vermeerderen.8 Vochtig strooisel blijft ook meer aan de spenen plakken. Er moet steeds over gewaakt worden dat nat strooisel snel wordt afgevoerd. Meng de mest voor het scheiden en zorg ervoor dat de vaste fractie minstens 33 % drogestof bevat. Strooi de gescheiden mest ook binnen de 24 uur in de boxen in. Een snelle verdere droging van het strooisel is belangrijk. Zorg voor een goede ventilatie in de stal en strooi steeds in dunne laagjes in (7 – 10 cm).^{11, 15}

Het gebruik van de vaste fractie van mest als ligbedmateriaal voor voedselproducerende dieren wordt in verschillende landen van de Europese Unie getolereerd onder bepaalde voorwaarden:¹⁸

• Gebruik de mest van het eigen bedrijf binnen hetzelfde beslag
• Gebruik enkel eigen mestscheiders en geen mestscheiders in loonwerk (mobiele installaties)
• Werk hygiënisch: scheider, slangen en ander materiaal moeten na gebruik gereinigd worden om versleping tot een minimum te beperken

Zand

Zand is een heel comfortabel strooisel voor de koe, maar het zorgt voor verhoogde slijtage aan mestverspreiders, mestschuiven en pompen. Ook kan het ophopen in mestkelders. Zuiver zand is anorganisch, dus kunnen bacteriën er minder snel vermeerderen. Vanuit een bacteriologisch standpunt is zand het ideale strooisel, aangezien de infectiedruk ervan bijna altijd lager is dan organische alternatieven. In bevuild zand echter kunnen bacteriën wel goed groeien en tot mastitis leiden. Een- of tweemaal per week de boxen bijvullen en dagelijks proper maken is dus ook zeker noodzakelijk. Vermijd omwoelen van het zand, aangezien de diepere lagen vaak meer bacteriën bevatten. Verder vervang je best tweemaal per jaar al het zand in de box (voor de warme periode). Bedrijven met zandbedding blijken gemiddeld het laagste celgetal in de melk te hebben.⁷

Additieven

Dagelijks een handvol kalk in de boxen strooien verlaagt de infectiedruk en helpt mastitis en een hoog celgetal te voorkomen. De kalk heeft een opdrogend effect en verhoogt de pH, waardoor mastitisverwekkers minder goed groeien.⁸ Meng bijvoorbeeld 1 kg landbouwkalk (calciumcarbonaat) met 10 kg zaagsel om een vlot hanteerbaar mengsel te verkrijgen. Het remmend effect op bacteriegroei blijft beperkt tot de eerste dag na toedienen.¹⁰ Strooi niet teveel kalk (geen witte spenen na het strooien) want dat leidt tot schrale en ruwe spenen en het kost ook geld natuurlijk. Gebruik handschoenen om je eigen handen te beschermen als je met de hand strooit. Ongebluste kalk (calciumoxide) of gebluste kalk (calciumhydroxide) kunnen de infectiedruk op het ligbed ook sterk verlagen.¹⁴ Een voldoende lage dosering en goede menging is hier echter nodig aangezien ze in contact met water brandwonden kunnen veroorzaken. Ook gips (calciumsulfaat) is ongeschikt. Het kan in de mestput immers een giftig mestgas (H₂S) vormen.

Andere additieven verlagen de bacteriële groei door de zuurtegraad te verhogen of te verlagen. Ze zijn na ongeveer 24 uur uitgewerkt, dus regelmatig toevoegen is noodzakelijk.⁸ Combineer ook geen producten die de pH verhogen met andere die de pH verlagen omdat ze op die manier elkaar zullen tegenwerken. Veel commerciële additieven voor ligboxen zijn gemaakt op basis van calciumcarbonaat waaraan extra minerale vochtbindende poeders of middelen zijn toegevoegd om bacteriegroei te remmen. Volg steeds de voorgeschreven dosering en frequentie van toediening om de beste resultaten te realiseren. Ook hier geldt dat correct instrooien meer impact heeft dan de samenstelling van het additief op zich.

Conclusie

Omgevingsbacteriën zijn vaak de oorzaak van mastitisgevallen. Hoewel het type strooisel ook een invloed heeft op de ontwikkeling van bacteriën in het ligbed, is het management toch de belangrijkste bepalende factor. Om de mastitisgevallen te verminderen moet dus de infectiedruk in de omgeving worden verlaagd. Vermijden van nieuwe bacteriehaarden is de eerste stap. Dit kan door dunne mest te voorkomen met een goed gebalanceerd rantsoen en door correct afstellen van ligboxen. In een volgende stap dient de verspreiding van vuil in de stal maximaal vermeden te worden. Frequent reinigen van boxen en looppaden is hierbij een belangrijke maatregel. Verder helpt ook het scheren van uiers en staarten tegen de verspreiding van bacteriën. Ook een goede stalventilatie helpt om de groei van bacteriën te vermijden. Een goede preventie richt zich immers op de basisbehoeften van bacteriën: warmte, vocht, voeding. Slaag je erin deze factoren te minimaliseren, dan zal de infectiedruk snel lager worden.

Nutige links:

Rundveeloket: Uiergezondheid

Brochure Uiergezondheid (DL&V)

Laat de kwaliteit van je beddingmateriaal testen: Pakket Beddingmateriaal (DGZ)

Gerelateerd

• Vraag/antwoord: Afmetingen ligboxen melkvee
• Vraag/Antwoord: Waterbedden of koematrassen
• Vraag/Antwoord: Strooisel voor diepstrooiselboxen
• Vraag/Antwoord: Droogzetten in de praktijk
• Vraag/Antwoord: Driekantige tepelvoering en kopbeluchting

Nog vragen?

Bronnen:

¹ Klinische mastitis op Vlaamse melkveebedrijven, website DGZ

² Handleiding Duurzaam Melkvee Management, Hoofdstuk 4.6: Uiergezondheid, 205-207, Valacon Dairy, oktober 2013

³ Bedding Choices Mastitis Control and Cow Comfort, Richard L. Wallace, University of Illinois, Dairyman’s Digest, Summer 2007

⁴ Bedding materials and udder health - Mastitis Module Fact Sheet, New York State Cattle Health Assurance Program, Cornell University

⁵ Animal bedding cost and somatic cell count across New England dairy farms: Relationship with bedding material, housing type, herd size, and management system, M. M. Smith, C. L. Simms, and J. D. Aber, The Professional Animal Scientist 33:616–626, 2017

⁶ Bedding systems and mastitis, John Hughes, Proceedings of the British Mastitis Conference, p 73-78, 1999

⁷ Association of bedding types with management practices and indicators of milk quality on larger Wisconsin dairy farms, R. F. Rowbotham and P. L. Ruegg, J. Dairy Sci. 98:7865–7885, 2015

⁸ Bedding materials and udder health - Mastitis Module Fact Sheet, New York State Cattle Health Assurance Program, Cornell University

⁹ A study on cow comfort and risk for lameness and mastitis in relation to different types of bedding materials, S. van Gastelen , B. Westerlaan , D. J. Houwers , and F. J. C. M. van Eerdenburg, J. Dairy Sci. 94 :4878–4888, 2011

¹⁰ Bacteria Counts in Sawdust Bedding, J. S. Hogan and K. L. Smith, Journal of Dairy Science Vol. 80, No. 8, 1997

¹¹ Use of Dried Manure Solids as Bedding For Dairy Cows, Department of Crop & Soil Sciences, Cornell University, 2010

¹² Effects of alternative deep bedding options on dairy cow preference, lying behavior, cleanliness, and teat end contamination, T. Wolfe, E. Vasseur, T. J. DeVries and R. Bergeron, J. Dairy Sci. 101:530–536, 2018

¹³ Effects of Sand and Straw Bedding on the Lying Behavior, Cleanliness, and Hoof and Hock Injuries of Dairy Cows, M. Norring, E. Manninen, A. M. de Passille, J. Rushen, L. Munksgaard, and H. Saloniemi, J. Dairy Sci. 91:570–576, 2008

¹⁴ Evaluation of hydrated lime as a cubicle bedding material on the microbial count on teat skin and new intramammary infection, D. Gleeson, Irish Journal of Agricultural and Food Research 52: 159–171, 2013

¹⁵ Het gebruik van gescheiden mest in de ligboxen bij melkvee, Valacon Dairy i.s.m. NISO Food Research, i.o.v. Productschap Zuivel, november 2012

¹⁶ Influence of Free-Stall Base on Tarsal Joint Lesions and Hygiene in Dairy Cows, W. K. Fulwider, T. Grandin, D. J. Garrick, T. E. Engle, W. D. Lamm, N. L. Dalsted and B. E. Rollin, J. Dairy Sci. 90:3559–3566, 2007

¹⁷ Does Lime Stop Mastitis? Dr. Ann Godkin - Veterinary Scientist/OMAFRA, mei 1999

¹⁸ Waarop letten bij gebruik van vaste mestfractie als strooisel bij rundvee?, DGZ, 13 maart 2019

¹⁹ Risk Factors for Clinical Mastitis in a Random Sample of Dairy Herds from the Southern Part of The Netherlands, A.R.W. Elbers, J. D. Miltenburg, D. De Lange, J. Dairy Sci 81:420–426, 1998

²⁰ Mastitis control in dairy herds, 2nd edition, Roger Blowey en Peter Edmondson, CAB International, 2010

 

---

Dit antwoord werd door het Rundveeloket met de meeste zorg en nauwkeurigheid opgesteld. Er wordt evenwel geen enkele garantie gegeven omtrent de juistheid of de volledigheid van het antwoord op uw vraag. De gebruiker van dit antwoord ziet af van elke klacht tegen het Rundveeloket, van welke aard ook, met betrekking tot het gebruik van het gegeven antwoord. In geen geval zal het Rundveeloket aansprakelijk gesteld kunnen worden voor eventuele nadelige gevolgen die voortvloeien uit het gebruik van dit antwoord.