Uitgebreid antwoord

• Waterbedden
• Koematrassen
• Waterbedden of koematrassen?
• Andere factoren
• Conclusie

Bedding in ligboxen voor melkvee heeft twee belangrijke functies voor de koe: comfort en gezondheid. Een koe heeft enerzijds nood aan voldoende ondersteuning om drukpunten ter hoogte van de beenderen te ontlasten en anderzijds aan voldoende grip, zonder te schuren op de huid. Het gemak waarmee koeien opstaan en gaan liggen en de dagelijkse ligduur illustreren de mate waarin de koe zich comfortabel voelt op de gebruikte ligboxbedekking. Een gemiddelde ligtijd van minimum 12 uur per dag is zeker nodig, al geldt 14 uur liggen per dag als streefwaarde. Elk uur extra ligtijd, van 9 uur tot 14 uur liggen, resulteert in 1 – 1,7 kg extra melk.^{14, 15} Om de gezondheid van de koe optimaal te houden is een droge plek, waar de bacteriële druk beperkt blijft en infecties vermeden worden belangrijk. Daarnaast voert een goed ligbed overtollige warmte van de koe af of isoleert in koude omstandigheden (thermisch comfort). In een optimale situatie is per koe ook één droge, ruime en comfortabele ligplaats aanwezig.

Een veehouder wil comfortabele ligbedden, die een maximale productie door zijn koeien ondersteunen. Daarnaast wil hij een ligbed dat ook economisch rendabel is. Hierbij spelen verschillende aspecten een rol: aankoopprijs, installatie- en onderhoudskost en verwachte levensduur. Tot slot speelt ook de (dagelijkse) arbeid nodig om de ligbedden proper te houden een belangrijke rol.

De voorkeuren van koe en veehouder met elkaar verzoenen is een uitdaging. Financiële, praktische en persoonlijke omstandigheden spelen immers een grote rol bij de keuze. Het belangrijkste aandachtspunt hierbij is dat de beste ligbedden door slecht management hun voordelen kunnen verliezen en dat goed management kan compenseren voor tekortkomingen van minder goede ligbedden. Ook hier is het dus het verstandig - en punctueel volgehouden - werk van de veehouder dat in belangrijke mate het ligcomfort en de economische resultaten zal bepalen.

Waterbedden

In tegenstelling tot waterbedden van de eerste generatie hebben deze van de tweede generatie een dubbele kamer met water, waardoor de knieën van de koeien beter worden ondersteund bij het neerliggen en de koeien er liever in liggen. Aangezien waterbedden niet samengedrukt worden na verloop van tijd zoals bij de meeste koematrassen wel het geval is, zal het ligcomfort langer op hetzelfde niveau blijven. Omdat koeien ook moeten wennen aan het onstabiele gevoel op een waterbed zullen ze de eerste weken na installatie minder neerliggen in de boxen. Bij vergelijkende studies is de periode waarin types boxbedekking vergeleken worden vaak te kort om deze gewenningsperiode voldoende te overbruggen, waardoor de resultaten minder geschikt zijn om conclusies op de lange termijn te trekken. Ook wordt meestal met nieuwe matrassen gewerkt, waardoor verschillen op lange termijn niet worden gecapteerd.¹

Technische testrapporten (DLG, Deutsche Landwirtschafts Gesellschaft) (enkele voorbeelden):

• DCC Waterbed (Advanced Comfort Technology Inc., USA)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: goed met lichte verhoging na langdurig gebruik (gesimuleerd door 100.000 indrukken met een stalen voet met 10.000 N ≈ 1.000 kg)
  • Geen blijvende vervorming na langdurig gebruik
  • Goede grip op droog en nat oppervlak
  • Slijtage na belastingproef: niet merkbaar
• Waterbed Bioret Aquastar (Bioret Agri, FR)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: heel goed met verlaging na langdurig gebruik
  • Geen blijvende vervorming na langdurig gebruik
  • Hakletsels en andere letsels (praktijktesten): binnen de norm (kleine hakletsels 17,4 %, grotere hakletsels 1,4 %, geen andere letsels veroorzaakt door de mat, normaal gedrag)
  • Slijtage na belastingproef: niet merkbaar
• Pacific Waterbed (Bioret Agri, FR)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: heel goed met lichte verlaging na langdurig gebruik
  • Blijvende vervorming na langdurig gebruik
  • Hakletsels en andere letsels (praktijktesten): binnen de vereisten
  • Slijtage na belastingproef: niet merkbaar

Koematrassen

Het aanbod aan matrassen voor ligboxen is heel groot. Producenten verbeteren bestaande types en ontwikkelen nieuwe. In het overzicht onder punt a zullen matrassen besproken worden per type (opbouw en samenstelling). Een beoordeling van verschillende commerciële matrassen kan je online vinden bijvoorbeeld bij de Deutsche Landwirtschaft Gesellschaft of het demo-rapport van de Hooibeekhoeve.

Technische testrapporten (DLG, Deutsche Landwirtschafts Gesellschaft) (enkele voorbeelden):

• Cow Matress – Animatress III (Animat Inc., CA)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: matig met lichte verhoging na langdurig gebruik
  • Geen blijvende vervorming na langdurig gebruik
  • Slijtage na belastingproef: beperkt
• Cubicle Roll CR 20 (DeLaval, DE)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: matig met verhoging na langdurig gebruik
  • Geen blijvende vervorming na langdurig gebruik
  • Goede grip op droog en nat oppervlak
  • Slijtage na belastingproef: beperkt
• Cow Mattress M45R (DeLaval, DE)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: heel goed met lichte verhoging na langdurig gebruik
  • Heel beperkte blijvende vervorming na langdurig gebruik
  • Goede grip op droog en nat oppervlak
  • Slijtage na belastingproef: heel beperkt
• Comfort Mat (Promat Inc., CA)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: heel goed met verhoging na langdurig gebruik
  • Geen blijvende vervorming na langdurig gebruik
  • Goede grip op droog en nat oppervlak
  • Slijtage na belastingproef: matig
• Cubicle Mat Ecopol 24 (Shvedoff Coimpany, BLR)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: matig met lichte verlaging na langdurig gebruik
  • Geen blijvende vervorming na langdurig gebruik
  • Goede grip op droog en nat oppervlak
  • Slijtage na belastingproef: beperkt
• Cow Matrass Durasoft (GEA Farm Equipment, NL)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: heel goed met heel lichte verhoging na langdurig gebruik
  • Geen blijvende vervorming na langdurig gebruik
  • Slijtage na belastingproef: niet merkbaar
• Compedes Softbed (Lely, NL)
  • Vervormbaarheid en elasticiteit: heel goed met heel lichte verlaging na langdurig gebruik
  • Beperkte blijvende vervorming na langdurig gebruik (5 mm)
  • Goede grip op droog en nat oppervlak
  • Slijtage na belastingproef: niet merkbaar

Soorten koematrassen

In een vergelijkende test waarin koeien de keuze krijgen tussen ligboxen met diverse types bedekking, geven koeien de voorkeur aan liggen op matrassen met rubber vulling (stoffen cover op een rubberen structuur als basis). Beton en zachte rubberen matten blijken veruit het minst gewild bij de koeien. Matrassen met schuimvulling situeren zich ergens tussenin. Staan doen koeien liefst op rubberen matrassen of matten in plaats van op betonnen roosters.²

Door de grote variatie aan matten en matrassen is het onmogelijk resultaten uit onderzoek breder te interpreteren dan de matrassen gebruikt in de proefopzet.
Vergelijking van simpele matten (Ethyleen Vinyl Acetaat, EVA) met koematrassen (losse rubberkruimels met cover van polypropyleen) levert volgende resultaten: koeien op matrassen liggen en herkauwen langer. Ze staan minder niets te doen in de ligbox, maar zijn wel vuiler (uier + globaal). Er is geen verschil op het vlak van melkproductie, gehaltes, melkkwaliteit, voederopname, gewichtsverlies, lichaamsconditie, poot- of klauwproblemen en kreupelheid. De keuze voor mat of matras blijkt dus geen impact te hebben op de productie of prestaties van de koeien. Hoewel de koeien op matten iets properder waren, suggereert het geobserveerde gedrag een hoger ligcomfort – dus een beter dierenwelzijn – op de matrassen.⁴

Belangrijk is dat er ook heel wat verschil is tussen types matrassen. Op sommige matrassen liggen koeien quasi even veel als op zand, terwijl ze duidelijk ook meer staan in deze boxen met matrassen dan op de roosters of de boxen met zand. In een test uit 2003 bleken enkele matrassen duidelijk beter voor wat betreft ligboxbezetting (liggen of staan) door de koeien: Foxworthy, Pasture Mat Foam, Ultimat, DeLaval M100. Slijtage en verlies van elasticiteit vormen tot slot nog een extra factor om rekening mee te houden. Op dit vlak hebben diepstrooiselboxen uiteraard een voordeel aangezien hier de vulling regelmatig vernieuwd wordt, terwijl matrassen en waterbedden lange tijd blijven liggen.⁵

Waterbedden of koematrassen?

Een studie uit 2003 (eerste generatie waterbedden) onderzocht over een periode van 9 maanden welke ligbedden koeien verkiezen: waterbed (Atlanta Cow Waterbeds, eerste generatie), rubberen mat (Comfort Zone-Milk Mat, Alfa Laval Agri), matras type 1 (Pasture Mat Mattresses, Seaforth – rubberkruimel/geheugenschuim/top cover) of matras type 2 (Comfy Cow Free Stall Mattresses – luchtkussen-basis/top cover). In een stal met een bezetting van 100 % lagen de koeien het meest in ligboxen met matras type 1 (65 %), matras type 2 (57 %), waterbed (45 %) en rubberen mat (33 %). Ook in een stal met bezetting van 66 % werd dezelfde volgorde van voorkeur geconstateerd. De koeien verkozen dus de koematrassen boven de waterbedden. Naarmate de koeien gewend raakten aan de waterbedden gingen ze hier wel iets vaker in liggen. Gewoon rechtop staan deden de koeien het liefst in de boxen met matrassen of rubberen mat i.p.v. de boxen met waterbedden of de roosters. Dit toont aan dat koeien ook om rechtop te staan kiezen voor een ondergrond die de klauwen maximaal ontlast.⁵

Recenter onderzoek, op praktijkbedrijven en in onderzoeksstallen, met een vergelijking tussen waterbedden en koematrassen leert het volgende:

• Klauwgezondheid: Het aantal manke koeien ligt bij waterbedden op hetzelfde niveau als bij koematrassen met 24u/24u toegang tot beweiding (in het weideseizoen, robotmelkers). Bij koematrassen zonder beweiding ligt het aantal manke koeien hoger (niet significant). Het aantal ernstig manke koeien ligt bij koematrassen en waterbedden hoger dan bij diepstrooiselboxen. Dit aantal ligt bij waterbedden hoger dan bij koematrassen, maar dit verschil is niet significant.^{6, 7}
• Hakletsels: Koeien op koematrassen hebben het meeste letsels aan de hakken. Het aantal koeien met lichte tot ernstige letsels ligt ongeveer dubbel zo hoog als bij koeien op waterbedden.^{7, 8} Krijgen de koeien op matrassen toegang tot beweiding dan verlaagt het aantal letsels tot een niveau vergelijkbaar met waterbedden als boxbedekking.⁷
• Hygiëne: het aantal propere, vuile of heel vuile koeien kan sterk variëren tussen (types) bedrijven. Verschillende studies illustreren tegenstrijdige resultaten, wat doet vermoeden dat andere factoren, zoals management, een grotere impact hebben op de properheid van de koeien.^{3, 7, 8}
• Uiergezondheid: Uiergezondheid (cel- en kiemgetal) blijkt in de meeste onderzoeken niet gelinkt aan het type ligboxbedekking. Waterbedden en koematrassen scoren op dit vlak even goed.⁸ Aangezien vochtig strooisel een broeihaard vormt voor schadelijke micro-organismen dienen ligbedden maximaal droog gehouden te worden, ongeacht het type boxbedekking. Schoonmaken en vers strooisel bijvoegen is absoluut noodzakelijk, net als voldoende ventilatie. Dagelijks, afhankelijk van de mate van boxbevuiling,  0,2 tot 0,45 kg strooisel op matrassen toevoegen is aanbevolen. Goed onderhoud kan de nadelen van sommige types boxbedekking compenseren, terwijl slecht management alle voordelen kunnen teniet doen. De keuze van het type strooisel is ondergeschikt aan het management van het strooisel. Minstens dagelijks controleren en weghalen van mest en natte plekken bepaalt of de koeien comfortabeler liggen en mastitis vermeden wordt.^{9, 10}
• Economie: De kostprijs van de keuze voor waterbedden of koematrassen wordt door verschillende factoren bepaald. In de eerste plaats door de aankoop- en installatiekost. Deze moet afgewogen worden tegen de voorziene levensduur. Veel moderne waterbedden en matrassen hebben bewezen duurzaam te zijn en vele jaren mee te gaan. Na verloop van tijd verliezen matrassen (een stuk van) hun elasticiteit en ook de waterbedden zijn onderhevig aan slijtage. Technische testen, zoals die van de Deutsche Landwirtschaft Gesellschaft (DLG), geven een indicatie van het te verwachten verlies aan elasticiteit of slijtage door veelvuldig gebruik. Hierdoor zullen koeien minder lang en minder vaak liggen in de boxen en meer rechtstaan in de boxen of op de roosters. Dit heeft een nadelige impact op bvb de klauwgezondheid en melkproductie. Wat de kost van dit verlies is, valt moeilijk te berekenen. Daarnaast komt de kost voor het instrooien: het benodigde strooisel en bijhorende arbeid. Deze wordt bepaald door de frequentie van instrooien en het type en de hoeveelheid strooisel.

Andere factoren die het lig- en sta-gedrag beïnvloeden

Naast het materiaal in de ligbox wordt het lig- en sta-gedrag van koeien ook door andere factoren beïnvloed. Zo liggen/staan koeien liever in beter geventileerde boxen en blijken de uiterste boxen van een rij minder gewild. Bij gematigde omgevingstemperatuur zijn zandboxen duidelijk meer in trek, terwijl bij extremere (warmte of koude) een matras de voorkeur kan wegdragen.¹¹

Ook de hoeveelheid strooisel op matrassen beïnvloedt het gedrag van melkkoeien. Op matrassen met 7,5 kg zaagsel per ligbox liggen koeien per dag gemiddeld 1,5 uur langer dan op matrassen zonder zaagsel, namelijk 13,8 tegenover 12,3 uur/dag. In de boxen met 7,5 kg zaagsel staan de koeien per dag ook aan half uur minder lang recht (70 vs. 106 minuten/dag).¹²

Conclusie

Waterbedden en koematrassen vergelijken is niet eenvoudig. Ieder type heeft zijn specifieke kenmerken waardoor het waterbed of de matras net iets beter of slechter scoort op de beschouwde criteria. Informatie inwinnen over deze specificaties is dus belangrijk. Een technisch rapport, zoals uitgevoerd door de Deutsche Landwirtschaft Gesellschaft (DLG), kan hier inzicht geven in de technische kenmerken op lange termijn. Uit deze rapporten blijkt dat de meeste recente waterbedden of koematrassen goed scoren. Ook na langdurig gebruik blijft de elasticiteit en vervormbaarheid, als indicatie voor het ligcomfort, ruim voldoende. Ook ervaringen van collega-veehouders zijn op dit vlak zeker een goede bron van aanvullende informatie.

Internationaal onderzoek levert ook heel wat nuttige info om de keuze voor waterbedden of koematrassen te onderbouwen. Zo blijkt de tweede generatie waterbedden, met een dubbele kamer, een stuk comfortabeler voor de koe dan de eerste generatie met enkele kamer. De onstabiele ondergrond zorgt er wel voor dat koeien moeten wennen aan waterbedden en ook na langere tijd liever op de roosters staan dan in de boxen. Koematrassen genieten juist wel de voorkeur om in rechtop te staan ten opzichte van de roosters. Dit heeft echter geen significante invloed op de klauwgezondheid. Hakletsels komen vaker voor bij koematrassen dan waterbedden. Voldoende strooisel voorzien is dan ook steeds aan te bevelen. Hygiëne van de koe en uiergezondheid blijkt niet gelinkt aan het type boxbedekking, maar wel aan andere factoren zoals management. Ook op dit vlak is het dus belangrijk de boxen regelmatig schoon te maken en aan te vullen met vers strooisel. Uit vergelijkend onderzoek blijkt verder dat een goede (nieuwe) koematras slechts een fractie slechter scoort in voorkeur door de koe dan een diepstrooiselbox met zand. Deze laatste geldt als “gouden standaard” op het vlak van ligcomfort. Een goed waterbed van de tweede generatie scoort hier wellicht op een vergelijkbaar niveau als de koematras. Op termijn kan de slijtage aan koematras of waterbed wel aanleiding geven tot een grotere afwijking ten opzichte van het diepstrooisel alternatief.

Laat de kwaliteit van je beddingmateriaal testen: Pakket Beddingmateriaal (DGZ)

Gerelateerd

• Vraag/Antwoord: Strooisel voor diepstrooiselboxen
• Vraag/Antwoord: Omgevingsmastitis en strooisel
• Vraag/Antwoord: Afmetingen ligboxen voor jongvee
• Vraag/antwoord: Afmetingen ligboxen melkvee

Nog vragen?

 

Bronnen:

¹ Waterbeds revisited, Jack Rodenburg - Dairy Cattle Systems Lead/OMAFRA, Ministry of Agriculture, Food and Rural Affairs, January 2008

² Cow Comfort Issues in Freestall Barns, Roger Palmer, Dairy Science Department, Univ. of Wisconsin-Madison, Proceedings of the 7th Western Dairy Management Conference  March 2005

³ A study on cow comfort and risk for lameness and mastitis in relation to different types of bedding materials, S. van Gastelen , B. Westerlaan , D. J. Houwers , and F. J. C. M. van Eerdenburg, J. Dairy Sci. 94 :4878–4888, 2011

⁴ An evaluation of mattresses and mats in two dairy units, S.J. Chaplin, G. Tierney, C. Stockwell, D.N. Logue, M. Kelly - Dairy Health Unit, Scottish Agricultural College Veterinary Science DiÍision, 1999

⁵ Factors Affecting Stall Use for Different Freestall Bases, A. M. Wagner-Storch, R. W. Palmer, and D. W. Kammel - University of Wisconsin, 2003

⁶ Prevalence of lameness in high-producing Holstein cows housed in freestalls barns in Minnesota, Espejo, L. A., M. I. Endres, and J. A. Salfer.,  J. Dairy Sci. 89:3052–3058, 2006

⁷ Housing, management characteristics, and factors associated with lameness, hock lesion, and hygiene of lactating dairy cattle on Upper Midwest United States dairy farms using automatic milking systems, James A. Salfer, Justin M. Siewert, and Marcia I. Endres, J. Dairy Sci. 101 :8586–8594, 2018

⁸ Influence of Free-Stall Base on Tarsal Joint Lesions and Hygiene in Dairy Cows, Fulwider, W. K., T. Grandin, D. J. Garrick, T. E. Engle, W. D., Lamm, N. L. Dalsted, and B. E. Rollin, J. Dairy Sci. 90:3559–3566, 2007

⁹ Association of bedding types with management practices and indicators of milk quality on larger Wisconsin dairy farms, R. F. Rowbotham and P. L. Ruegg, Department of Dairy Science, University of Wisconsin, J. Dairy Sci. 98:7865–7885, 2015

¹⁰ Bedding Choices Mastitis Control and Cow Comfort, Richard L. Wallace, University of Illinois, Dairyman’s Digest, Summer 2007

¹¹ Factors Affecting Stall Use for Different Freestall Bases, A. M. Wagner-Storch, R. W. Palmer, and D. W. Kammel - University of Wisconsin, 2003

¹² Bedding on Geotextile Mattresses: How Much is Needed to Improve Cow Comfort? C. B. Tucker and D. M. Weary, Animal Welfare Program, University of British Columbia, J. Dairy Sci. 87:2889–2895, 2004

¹³ Stalinrichting Melkvee, Gezondheidsdienst voor dieren (NL)

¹⁴ Grant, R. Taking advantage of natural behavior improves dairy cow performance. http://www.extension.org Accessed Aug. 22, 2008

¹⁵ Whitepaper CowSignals Diamond: Improve Health, Production and Welfare of your Cows - Rest

---

Dit antwoord werd door het Rundveeloket met de meeste zorg en nauwkeurigheid opgesteld. Er wordt evenwel geen enkele garantie gegeven omtrent de juistheid of de volledigheid van het antwoord op uw vraag. De gebruiker van dit antwoord ziet af van elke klacht tegen het Rundveeloket, van welke aard ook, met betrekking tot het gebruik van het gegeven antwoord. In geen geval zal het Rundveeloket aansprakelijk gesteld kunnen worden voor eventuele nadelige gevolgen die voortvloeien uit het gebruik van dit antwoord.