De biologische klok, gevormd door een groep cellen in de hersenen, zorgt ervoor dat melkkoeien zich kunnen aanpassen aan het dag‐nacht ritme op aarde. Tevens is de klok van belang voor  het afstemmen van gedrags‐ en fysiologische processen, zoals voortplanting en melkproductie, op het ritme van de seizoenen. Het functioneren van de biologische klok staat onder invloed van daglengte, lichtintensiteit en lichtkleur.³ Daarnaast beïnvloedt licht ook de hormoonhuishouding van de koe.⁴

Het licht in melkveestallen heeft twee belangrijke functies. Elke functie vereist een specifiek lichtniveau:¹

• een lichtniveau dat is afgestemd op het verrichten van stalwerkzaamheden door de melkveehouder
• een lichtniveau dat de hormoonprocessen van het vee beïnvloedt (groei, ontwikkeling, productie, gezondheid, weerstand en vruchtbaarheid)

Dag-/nachtritme

Invloed van lichtregime op melkkoeien in lactatie

Bij lange daglengten daalt de concentratie van melatonine in het bloed, terwijl de concentratie van het hormoon Insuline Like Growth Factor-1 (IGF-1) (dat de dierprestaties beïnvloedt) stijgt. Bij Melkvee komt de vruchtbaarheidscyclus na afkalven sneller terug op gang bij lange daglengten dan bij korte daglengten. Hierdoor kunnen koeien sneller geïnsemineerd worden en daalt de tussenkalftijd. Verder geeft het verlengen van de daglengte naar 16 uur een hogere melkproductie van 6 – 15% (Figuur 1).^{3, 4, 7, 8} Deze stijging in melkproductie wordt gevolgd door een stijging in voeropname; de voeropname is dus niet de oorzaak van deze melkproductiestijging. Bij lange daglengten zullen koeien meer liggen, minder staan en minder bewegen. In 1 onderzoek bleken ze ook aanzienlijk minder tochtigheidsverschijnselen te vertonen.⁴

Aanbevelingen:

• Daglengten van 16 uur
• Ten minste 150 tot 200 lux
• Minimaal zes uur/dag donker

Figuur 1. Effect van verlengde dagen op melkproductie (zwart: 8 – 13,5 uur licht/dag, wit: 16 – 18 uur licht/dag (10 onderzoeken)

Invloed van lichtregime op melkkoeien in droogstand

Koeien die tijdens de droogstand korte dagen (6 – 8 uur) en lange nachten (16 – 18 uur) hebben gehad en tijdens lactatie lange dagen (16 – 18 uur) en korte nachten (6 – 8 uur), produceren meer melk (tot ruim 3 kg/dag extra in de eerste 4 lactatiemaanden).^{5, 7} 

Invloed van lichtregime op jongvee

Blootstelling aan een lichtregime van lange dagen en korte nachten (16 uur licht,  8 uur donker) blijkt te zorgen voor een versnelde groei bij jongvee (tot 18 %). Jongvee komt op deze manier ook jonger in de puberteit en heeft een beter ontwikkelde uier.^{4, 7} Daarnaast leveren korte dagen (8 uur) en lange nachten (16 uur) in de laatste 8 weken van de dracht bij vaarzen een betere voederconversie in het begin van de eerste lactatie.⁸ Het is aan te bevelen jongvee van spenen tot puberteit bloot te stellen aan lange dagen en korte nachten om de uierontwikkeling te optimaliseren. Over de periode nadien bestaat nog onvoldoende kennis om richtlijnen te geven. Wel is aangetoond dat blootstelling aan korte dagen en lange nachten in de laatste 60 dagen vóór kalven gevolgd door lange dagen en korte nachten na kalven, de productie verhoogt, zoals ook bij melkkoeien al werd aangetoond.⁹

Lichtsterkte (lumen/m² of lux)

100 lux is nodig om een goed overzicht te hebben en dieren en kleuren te herkennen.¹ Voor reguliere werkzaamheden kan 30 lux volstaan, terwijl voor secuur werk, zoals melken, 250 lux nodig is.^{6, 7}

Voor koeien in lactatie moet het licht ook voldoende sterk zijn, minimum 130 lux tussen de dieren.⁶ ’s Nachts volstaat 5 lux op koeniveau.⁵ Voor een kunstmatig dag/nachtritme is minstens 150 lux nodig in de lichtperiode en maximum 5 lux in de donkere periode.^{6, 7} Ga na of het huidige lichtniveau in de stallen aan de gewenste lichtsterkte voldoet. Meet het lichtniveau op de voergang, bij het voerhek en in de ligplaatsen van de koeien. Meet op 60 – 75 cm hoogte en op verschillende plaatsen om een representatief gemiddelde te bepalen. Er zijn gratis apps voor smartphones beschikbaar om de lichtsterkte te meten (zoek op ‘lux meter’ in de Appstore of Google Play).^{1, 2, 5}

Voor droogstaande koeien mag de lichtsterkte laag zijn. Als ze daglicht krijgen is bijkomend verlichten niet nodig. Apart huisvesten met eigen lichtregime, korte dagen en lange nachten, is ideaal.⁵

Gelijkmatige verdeling

Naast het lichtniveau moet de verlichting ook gelijkmatig verdeeld zijn. Bij gelijkmatige verlichting is er weinig verschil tussen de lichtniveaus op verschillende plekken in de stal. Meet dus steeds de lichtsterkte op verschillende plekken in de stal en bepaal de gemiddelde waarde. De laagste lichtsterkte moet minstens 60 procent van dit gemiddelde bedragen.¹ Koeien hebben een duidelijke voorkeur voor goed verlichte stukken van de stal en zullen donkere plekken mijden.⁷

Lichtkleur

Met daglicht wordt vitamine D gevormd, belangrijk voor stofwisseling en botontwikkeling. Daglicht biedt ook de beste mogelijkheden om kleuren te onderscheiden. Kies dus voor lampen met een hoge kleurweergave-index (Ra). De meeste tl-verlichting heeft een kleurweergave van 80 % ten opzichte van daglicht (Ra 100), wat overeenkomt met Ra 80. Met gele natriumverlichting (kleurweergave 60 % of Ra 60) is het lastiger om kleuren te onderscheiden. Kies bij voorkeur voor wit licht (Ra 80 – 90). Bij wit licht wordt ook een kleurtemperatuur, uitgedrukt in Kelvin, gedefinieerd om de warmte van het licht weer te geven. In een stal kies je best voor 4.000 – 6.000 Kelvin. Je kiest best lampen met kleurcode 850 tot 950 (80 – 90 Ra en 5.000 Kelvin).^{1, 2, 5}

Een lichtbron waarin meer korte golflengten (blauw, groen, geel) dan lange golflengten (rood) vertegenwoordigd zijn, is effectiever in het stimuleren van de biologische klok van een melkkoe. De biologische klok is immers relatief ongevoelig voor rood licht. Daarom gebruik je best wit licht om de biologische klok bij te sturen en is (monochromatisch) rood licht de meest ideale lichtbron om in te zetten als nachtverlichting.³

Lichtflikkering

De gevoeligheid van runderen voor lichtflikkering werd tot heden niet onderzocht. Er kunnen dus geen uitspraken met zekerheid over gedaan worden. Veronderstelde analogie met de mens en andere zoogdieren doet vermoeden dat runderen hooguit iets gevoeliger zijn voor lichtflikkering dan de mens. Daarnaast hebben veel moderne lampen een frequentie die een stuk hoger ligt dan de waarnemingsdrempel die voor runderen verondersteld kan worden. Goede voorschakelapparaten zorgen er bovendien voor dat de potentiële lichtflikkering gereduceerd wordt door het stabiliseren van de stroomtoevoer. Op basis van de huidige kennis kan dus aangenomen worden dat de courante stalverlichting, van goede kwaliteit, geen negatief effect heeft op de gezondheid of het welzijn van runderen in de stal. Meer info en bronnen

Economische overwegingen

Naast de aankooprijs van de lampen (benodigd aantal en prijs per stuk) vormt ook het elektriciteitsverbruik een belangrijke kostenpost. Hiervoor dien je de lichtopbrengst (lumen/Watt) te vergelijken. Ook de verwachte levensduur van de lampen speelt in de afwegingen mee. In een melkveestal brandt de verlichting gemiddeld tussen 1.800 en 2.400 uur per jaar. Dit wil zeggen dat moderne LED-verlichting met verwachte gebruiksduur van 100.000 uren, 40 jaar kan meegaan!

Enkele technische cijfers:¹⁰

• Hogedrukgasontladingslampen (bvb. metaal halide lampen):
  • Gebruiksduur: 10.000 – 40.000 uren
  • Vermogen: 100 – 400 Watt
  • Lichtopbrengst: 100 – 150 lumen/Watt
• Inductielampen:
  • Gebruiksduur: tot 100.000 uren
  • Lichtopbrengst: 80 – 100 lumen/Watt
• LED-verlichting:
  • Gebruiksduur: tot 100.000 uren
  • Lichtopbrengst: tot 125 lumen/Watt

Lichttips

• Maak maximaal gebruik van daglicht: goed en goedkoop
• Vermijd directe instraling van de zon op ligboxen: beter geen lichtstraat/-platen aan de zuidkant van het dak
• Laat een lichtplan opstellen om alle verwachtingen in te lossen (lichtsterkte en -kleur, verdeling, … )
• Hang verlichting zo laag mogelijk en probeer straling naar buiten te beperken
• Hang voldoende armaturen om donkere plekken te vermijden
• Maak de armaturen minstens 1 keer per jaar proper
• Houd rekening met de economie: lumen/watt, aankoopkost/verwachte levensduur, …

Gerelateerd

• Vraag/Antwoord: Gevoeligheid lichtflikkering rundvee
• Vraag/Antwoord: Ventilatie in melkveestallen
• Vraag/Antwoord: Open nok in melkveestal
• Vraag/Antwoord: Zwerfstromen in een rundveestal
• Vraag/Antwoord: Serrestallen: voor- en nadelen

Nog vragen?

Bronnen:

¹ Energie-efficiënte verlichting in melkveestallen, Rijksdienst voor ondernemend Nederland, maart 2014

² Led: voldoende licht, minder stroom, DLV Advies, Veehouderij Techniek januari 2018

³ Het effect van lichtkleur en lichtduur op melkproductie en gedrag van melkvee, F. van Oosterhout, G. Biewenga, A. Winkel, W. Ouweltjes, J. H. Meijer, november 2012

⁴ Licht nader belicht: effect van licht op dierprestaties en gedrag van melkvee, G. Biewenga, A. Winkel, augustus 2003

⁵ Handleiding Duurzaam Melkvee Management, Valacon Dairy, oktober 2013

⁶ Optimale verlichting van melkveestallen, LTO Noord, januari 2011

⁷ Effect of lighting on the growth, development, behaviour, production and reproduction traits in dairy cows, Toncho Penev, Veselin Radev, Todor Slavov, Veselin Kirov, Dimo Dimov, Alexandar Atanassov and Ivaylo Marinov, Int.J.Curr.Microbiol.App.Sci, 2014, 3, 11, 798-810

⁸ Effect of prepartum photoperiod and melatonin feeding on milk production and prolactin concentration in dairy heifers and cows, P. Lacasse , C. m. Vinet, D. Petitclerc, J. Dairy Sci. 97 :3589–3598

⁹ Management of photoperiod in the dairy herd for improved production and health, G. E. Dahl, D. Petitclerc, J. Anim. Sci. 2003. 81 (Suppl. 3):11–17

¹⁰ LED verlichting in melkveestallen, Veerle Konings, Website Enerpedia 22 november 2016
 

---

Dit antwoord werd door het Rundveeloket met de meeste zorg en nauwkeurigheid opgesteld. Er wordt evenwel geen enkele garantie gegeven omtrent de juistheid of de volledigheid van het antwoord op uw vraag. De gebruiker van dit antwoord ziet af van elke klacht tegen het Rundveeloket, van welke aard ook, met betrekking tot het gebruik van het gegeven antwoord. In geen geval zal het Rundveeloket aansprakelijk gesteld kunnen worden voor eventuele nadelige gevolgen die voortvloeien uit het gebruik van dit antwoord.